Kafka kazał spalić „Proces”. Szkolną lekturę zawdzięczacie jego przyjacielowi
Franz Kafka przyszedł na świat 3 lipca 1883 roku w zasymilowanej z kulturą niemiecką rodzinie o korzeniach żydowskich. Był pierwszym z sześciorga dzieci Hermanna i Julii. Rodzice matki zajmowali się przemysłem tekstylnym i browarnictwem. Ojciec przyszłego pisarza był z kolei przedsiębiorcą i prowadził sklep pasmanteryjny w centrum Pragi. Relacje Franza z ojcem były bardzo złożone i pełne napięć. Wynikały z całkiem innych wizji życia, jakie obaj prezentowali.
Wiele na temat aspiracji społecznych rodziców Franza Kafki mówi kierunek edukacji, jaki obrali dla pierworodnego syna. Szkoły, do których uczęszczał młody Kafka były placówkami niemieckojęzycznymi – od szkoły podstawowej (Deutsche Knabenschule) przez gimnazjum (Deutsches Altstädter Gymnasium) aż po studia (Deutsche Karl-Ferdinands-Universität w Pradze). Początkowo studiował chemię, lecz ostatecznie zdecydował się na prawo, które z powodzeniem ukończył w 1906 roku broniąc doktorat.
Franz Kafka: praca, pasja i choroba
W kolejnym roku Franz Kafka rozpoczął pracę zawodową urzędnika w Zakładzie Ubezpieczeń Robotników od Wypadków Królestwa Czeskiego w Pradze. Choć odnosił tam spore sukcesy, o czym mogą świadczyć awanse, to sam Kafka traktował wykonywany zawód z dużą rezerwą.
„Moja praca jest dla mnie nie do zniesienia, ponieważ stoi w sprzeczności z moim jedynym pragnieniem i moim jedynym powołaniem, jakim jest literatura.” – pisał wymownie o swoim fachu. Już wówczas jego największą pasją było pisanie. Niestety, jedynie praca w branży ubezpieczeniowej generowała dochód. Przy okazji pochłaniała jednak większość czasu, co nie pozwalało na rozwinięcie skrzydeł przez młodego pisarza.
Rozwój kariery literackiej, ale też tej zawodowej, związanej z branżą ubezpieczeń, utrudniały różnego rodzaju problemy zdrowotne, z którymi mierzył się artysta. Część badaczy przyjmuje, że to właśnie wtedy Kafka zaczął zmagać się z pierwszymi, wczesnymi symptomami gruźlicy płuc, które utrzymywały się już do końca życia. Chorobę zdiagnozowano ostatecznie w 1917 roku, po epizodzie krwioplucia. Być może problemy psychiczne stanowiły podłoże kolejnych objawów somatycznych, na które cierpiał, takich jak bezsenność, bóle głowy czy przemęczenie. Wszystko to musiało zostawić wymierny ślad zarówno w życiu osobistym, jak i twórczości pisarskiej i pracy zarobkowej.
Tę ostatnią kontynuował jednak z sukcesami, choć nie bez problemów aż do do 1922 roku. W ciągu poprzedzających tę datę lat kilkukrotnie udawał się na rekonwalescencję do sanatoriów. Mimo wszystko wciąż rozwijał karierę zawodową. Krótko przed przejściem na emeryturę urzędniczą, udało mu się dojść do stanowiska głównego sekretarza w Zakładzie Ubezpieczeń Robotników.
Przez cały ten czas pozostawał też zaangażowany w różne przedsięwzięcia pisarskie. Już w okresie studiów należał do nieformalnego „Kręgu Praskiego”, który zrzeszał niemieckojęzycznych pisarzy w Pradze. Wtedy też spisał swoje pierwsze powieści. W 1908 roku drukiem ukazały się zaś pierwsze teksty – w monachijskim magazynie „Hyperion” oraz roczniku „Arkadia”.
Pierwszy zbiór opowiadań Franza Kafki został wydany w formie książkowej pod koniec 1912 roku pod tytułem „Betrachtung”. Nie stanowił on jednak przełomu w karierze pisarskiej, ta nie nastąpiła za jego życia. Zresztą sam Kafka nie uważał się za pisarza, wskazując na fakt, że pisanie nie jest jego źródłem utrzymywania się. W 1915 roku Kurt Wolff wydał opowiadanie „Przemiana” (niem. „Die Verwandlung”). W ciągu następnych kilku lat Kafka opublikował kolejne opowiadania. Jego twórczość była przepełniona ironią, filozofią absurdu, niedopowiedzeniami, niepewnością, tajemniczością i niewytłumaczalnością.
Kolejne opowiadania ukazywały się aż do 1923 roku (m.in. „Sprawozdanie dla Akademii”, „Dociekania psa” oraz „Jama”). Choć Franz Kafka ukończył kolejne powieści, to ich manuskrypty nie zostały wówczas opublikowane. Rok później stan zdrowia pisarza uległ gwałtownemu pogorszeniu.
Franz Kafka: śmierć i dziedzictwo
Już cztery lata wcześniej podczas pobytu w sanatorium prosił lekarza, dr. Kloppstocka, o podanie mu śmiertelnej dawki opium. „Zbij mnie, inaczej będziesz mordercą” prosił wówczas, w charakterystyczny dla siebie sposób. Szczęśliwie jego stan się poprawił. Niestety nie na długo.
W 1924 roku stan zdrowia Franza Kafki pogorszył się, choroba zaatakowała również krtań, a pisarz trafił do wiedeńskiej kliniki pod opiekę profesora Hajka, a potem do sanatorium w Kierling, gdzie pacjentem opiekował się prof. Hofmann. Leczenie nie przyniosło jednak pożądanego skutku. Skuteczna terapia w leczeniu gruźlicy została opracowana dopiero dwadzieścia lat później. Franz Kafka zmarł 3 czerwca 1924 roku.
Wydawać by się mogło, że powyższy tekst, jak na skróconą biografię pisarza, zaskakująco skromnie traktuje o jego twórczości, a obszernie o życiu. Jest to jednak zabieg zamierzony. Mają bowiem rację ci biografowie Kafki, którzy podkreślają, że znajomość jego losów jest niezbędna do zrozumienia jego twórczości. D. Felisati oraz G. Sperati podkreślali m.in. żydowskie pochodzenie rodziny Kafki, jej niemieckie aspiracje kulturowe i wynikający z tego brak akceptacji w niektórych kręgach, a także konflikty Kafki z ojcem i jego problemy psychiczne.
Kafka wykreował unikalny i indywidualny, ale też paradoksalnie bardzo uniwersalny obraz świata, w którym powtarza się szereg motywów związanych z rolą jednostki w państwie i społeczeństwie, a także alienacji, samotności i sprawiedliwości.
Wątki te wyraźnie ujawniają się w jego najsłynniejszej powieści, „Procesie”. Warto wspomnieć, że życzeniem Kafki wobec jego przyjaciela, Maksa Broda, było spalenie wszystkich nieopublikowanych manuskryptów. Wśród nich znajdowały się m.in. słynna „Ameryka” oraz wspomniany „Proces”. Główny bohater tej powieści, Józef K., zostaje aresztowany, choć nigdy nie poznaje przyczyny zatrzymania, a przedstawiony świat państwowych instytucji funkcjonuje w sposób pełen absurdów i niedopowiedzeń. Dziś „Proces” uważany jest za jedno z ważniejszych dzieł literatury europejskiej XX wieku.
Motywy tekstów Kafki stały się podstawą wielu interpretacji filmowych i teatralnych. Nie bez znaczenia pozostaje ponadczasowość świata, który wykreował Kafka. Wydaje się, że problemy związane z samotnością, sprawczością, miejscem jednostki w społeczeństwie czy szerzej rozumianą zależnością miedzy obywatelem a państwem pozostają aktualne i nie ograniczają się do żadnej konkretnej rzeczywistości historycznej i politycznej. O tym jak niebagatelny był wpływ twórczości Kafki na kulturę Europy XX wieku, wymownie świadczy posługiwanie się dziś w różnych językach przymiotnikiem „kafkowski”, co odnosi się do sytuacji niejasnej, często absurdalnej. Takiej jak rzeczywistość w jego literaturze.
Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!
Bibliografia:
D Felisati, G Sperati, Franz Kafka (1883-1924), ACTA Otorhinolaryngologica Italica, v. 25, 2005, s. 328-332,
A.S. Kowalczyk, „Mieć kogoś, kto miałby zrozumienie, znaczyłoby mieć Boga”. Franz Kafka walczy z życiem, samotnością i miłością [w:] Wiez.pl,
F. Świerczyński, Transfiguracje labiryntu : absurd w poetyce Franza Kafki i Nikołaja Gogola, „Studia Rossica Gedanensia”, r. 8 (2021), s. 175-204,
