Kiedy głos ludzi naprawdę miał znaczenie: referenda, które zmieniły świat

Zobacz także:

• Referendum czerwcowe i wybory styczniowe: pozór legitymacji [Nieskończenie Niepodległa]
• Referendum nad Konstytucją 3 maja   

Słowo „referendum” wywodzi się z łacińskiego „refero”, czyli referować, przedstawiać coś do oceny, opiniować. Stanowi przykład form demokracji bezpośredniej. To nic innego jak głosowanie powszechne, w którym może wziąć udział każdy obywatel posiadający prawa wyborcze, a swym zasięgiem może ono obejmować całe państwo lub jego część (np. województwo, gminę).

Celem przeprowadzenia referendum jest podjęcie wiążącej decyzji w poddanej pod rozstrzygnięcie sprawie, która zastępuje decyzję organu państwowego lub obligujące organy państwowe do jej implementacji. Wynik referendum może mieć charakter wiążący lub niewiążący, w zależności od przepisów konstytucyjnych lub ustawowych danego kraju.

Mając na uwadze przedmiot głosowania, możemy wymienić m.in.:

• referendum konstytucyjne – dotyczące zatwierdzenia nowej ustawy zasadniczej bądź jej zmiany; referendum ustawodawcze, w którym obywatele głosują za przyjęciem bądź odrzuceniem ustawy lub projektu ustawy;

•  referendum problemowe zwane również administracyjnym, którego celem jest rozstrzygnięcie określonego problemu o istotnym znaczeniu (np. budowa drogi); ̛

• referendum arbitrażowe – mające na celu rozstrzygniecie określonego sporu pomiędzy organami państwa.

Jeżeli chodzi o konieczność przeprowadzenia, to funkcjonuje referendum obligatoryjne, obowiązkowe oraz referendum fakultatywne. Natomiast rozpatrując kwestię czasu przeprowadzenia, wyróżniamy referendum ante legem (cząstkowe lub wstępne), które poprzedza uchwalenie lub złożenie określonego aktu prawnego, a także referendum post legem (ratyfikacyjne), przeprowadzane po uchwaleniu danego aktu prawnego przez parlament. Jeżeli z kolei chodzi o sposób sformułowania pytania referendalnego, to należy wskazać referendum aprobatywne – przyjmujące, a także referendum derogacyjne – odrzucające. Pod względem mocy wiążącej głosowania, wyróżniamy: referendum opiniodawcze (konsultacyjne), referendum stanowiące (rozstrzygającym), mające dużą moc, bowiem podjęte przez obywateli decyzji są wówczas wiążące dla władz państwowych.

Referendum w sprawie zniesienia apartheidu w Republice Południowej Afryki

Korzenie apartheidu – ideologii głoszącej konieczność osobnego rozwoju różnych ras ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­– sięgają w Republice Południowej Afryki 1948 roku. Do władzy w tym kraju doszła wówczas nacjonalistyczna Partia Narodowa, która za pomocą przeróżnych restrykcji i przepisów stworzyła podstawy prawne apartheidu w RPA. Już w 1949 roku zabroniła zawierania mieszanych małżeństw, rok później rozszerzyła ten zakaz na kontakty seksualne przedstawicieli różnych ras. Całe społeczeństwo podzielone zostało wobec klucza rasowego i na tej podstawie dopuszczane było – lub nie – do wykonywania określonych zawodów, mieszkania w poszczególnych regionach czy partycypacji w życiu politycznym.

Chociaż Zgromadzenie Ogólne ONZ już w 1966 roku potępiło apartheid, uznając go zbrodnię przeciwko ludzkości, w RPA utrzymał się on aż do lat 90. XX wieku. Pod wpływem nacisku organizacji międzynarodowych i części państw demokratycznych pojawił się impuls do zmian. Pierwszy krok milowy w tej kwestii wykonał Frederik Willem de Klerk – ówczesny prezydent RPA – w przemówieniu otwierającym parlament. Ogłosił wówczas zniesienie zakazu działania partii opozycyjnych i zwolnienie Nelsona Mandeli po 27 latach z więzienia.

Zapowiedział również, że w kraju zostanie zorganizowane referendum dla białego elektoratu, mające rozstrzygnąć zasadność kontynuowania procesu reform zmierzających m.in. do zniesienia apartheidu. Zadeklarował, że jeśli obywatele RPA opowiedzą się za zmianami, będą one kontynuowane w szybkim tempie, jeśli nie – on i jego rząd podadzą się do dymisji i wezwą do zorganizowania nowych wyborów parlamentarnych.

Do głosowania doszło 2 lutego 1990 roku. Wyborcy zobaczyli na karcie referendalnej następujące pytanie: „czy popiera Pan/Pani kontynuację procesu reform, który Prezydent Państwa rozpoczął 2 lutego 1990 roku i którego celem jest uchwalenie nowej konstytucji w drodze negocjacji?”. W referendum wzięło udział 86 proc. uprawnionych do tego wyborców. Ponad 1,9 milionów osób – 68,73% – zagłosowało na „tak”. Odpowiedź „nie” wybrało  ponad 875 tysięcy głosujących – 31,27%.

Choć niektóre prawicowe ugrupowania podważały wynik referendum – krytykując fakt, że głos w nim mieli jedynie biali wyborcy, oskarżając rząd o nieprawidłowości czy mówiąc o zagranicznej interwencji w głosowanie – ostatecznie stanowiło ono kamień milowy na drodze do zniesienia segregacji rasowej. „Dziś zamknęliśmy księgę apartheidu” – ogłosił de Klerk dzień po referendum. W 1994 roku odbyły się pierwsze wybory prezydenckie, w których można było brać udział bez względu na kolor skóry. Wygrał je Nelson Mandela, zostając pierwszym czarnoskórym prezydentem RPA.

Referendum w Liechtensteinie – wielka sprawa małego księstwa

Kiedy po referendum z 1971 r. Szwajcaria zalegalizowała prawa wyborcze kobiet na szczeblu federalnym, Księstwo Liechtensteinu pozostało ostatnim państwem europejskim, który odmawiał przyznania kobietom praw wyborczych. Kwestia równouprawnienia była głośnym tematem społecznym i medialnym w Liechtensteinie już od lat 50. XX wieku. Mimo zaangażowania głównych sił politycznych i poparcia mediów, referenda z lat 1968, 1971 i 1973 (tylko w pierwszym kobiety mogły oddawać głos) kończyły się uniemożliwieniem kobietom głosowania. Mimo niekorzystnych wyników referendów prawa wyborcze przyznawano kobietom na poziomie prawa lokalnego. Od 1976 r. kobiety posiadały prawo głosu w stołecznym Vaduz.

Przełom nastąpił 1 lipca 1984 r., kiedy męski elektorat opowiedział się za przyznaniem praw wyborczych kobietom w referendum stosunkiem głosów 2370 do 2251 przy frekwencji wynoszącej 86%. W 1986 r. obywatelki Liechtensteinu pierwszy raz zagłosowały w wyborach powszechnych.

Brexit i zmiana granic Unii Europejskiej

 Jednym z najmocniej komentowanych referendów było to w sprawie Brexitu, czyli wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, które odbyło się w 2016 roku. 51,9 proc. respondentów zagłosowało za wyjściem, a 48,1 proc. przeciw. Frekwencja wyniosła ponad 72 proc. W jego efekcie Wielka Brytania opuściła UE w 2020 roku, co miało ogromny wpływ na politykę, gospodarkę i stosunki międzynarodowe. Przypomnijmy, że 29 marca 2017 roku premier Theresa May uruchomiła artykuł 50 Traktatu o Unii Europejskiej, rozpoczynając formalnie procedurę wyjścia, a 31 stycznia 2020 roku Wielka Brytania oficjalnie opuściła Unię Europejską.

Należy przypomnieć, że nie było to pierwsze referendum w sprawie europejskiej przyszłości Wielkiej Brytanii. Pierwsze z nich miało miejsce zaledwie po 2,5 roku po wstąpieniu Wielkiej Brytanii do EWG w dniu 5 czerwca 1975.   

Referendum w Rwandzie i koniec ery kolonializmu

W 1999 roku obywatele Rwandy zdecydowali o swojej przyszłości. Biorąc udział w referendum, zagłosowali za zniesieniem monarchii i przekształceniem kraju w republikę. Wyniki były jasne i wskazywały na przytłaczające poparcie dla republiki. Był to przełom w dziejach najnowszych Rwandy i zarazem symboliczny koniec ery kolonializmu belgijskiego i wprowadzenie republikańskiego porządku.

Referendum konstytucyjne a sprawa monarchii we Włoszech

Czasy włoskiej monarchii to temat odległy. Rządy króla zostały zakończone w 194 roku. W efekcie przeprowadzonego wówczas referendum obywatele zagłosowali za zniesieniem monarchii i proklamowaniem republiki, ale losy referendum ważyły się do samego końca. Finalnie okazało się, że 54,3% respondentów było za republiką. Niewielką przewagą głosów zdecydowano o końcu monarchii Sabaudzkiej i początku republikańskiej Italii.

Referendum w Australii, czyli sprawa rdzennych mieszkańców

W 1967 roku w Australii zorganizowano referendum, podczas którego obywatele mieli wyrazić swoje zdanie na temat włączenia Aborygenów do spisu powszechnego i umożliwienie federalnemu rządowi tworzenia praw dotyczących ludności rdzennej. Wyniki jasno pokazywało potrzebę zmian. Aż 90,77 % respondentów było za zmianą. Tym samym społeczeństwo australijskie dokonało historycznego kroku w stronę równości praw dla ludności rdzennej Australii.

Referendum konstytucyjne w Chile

W 2022 roku w Chile mieszkańcy głosowali na temat przyjęcie nowej konstytucji. 62% respondentów opowiedziało się przeciwko, a jedynie 38% było za wprowadzeniem reform. W efekcie odrzuciło projekt nowej konstytucji, a to z kolei przełożyło się na przedłużenie procesu reform w kraju.

Chilijczycy mają spore tradycje na polu przeprowadzania referendów. Warto przypomnieć, że w 1988 roku pytano obywateli, czy Augusto Pinochet powinien pozostać prezydentem przez kolejne 8 lat. 56% głosujących było przeciwko. W wyniku referendum zadecydowano o początku procesu demokratyzacji Chile i zakończenie dyktatury wojskowej.

Katalonia i sprawa niepodległości od Hiszpanii

Głośnym było też referendum niepodległościowe w Katalonii, które miało miejsce w 2017. Sprawa była dyskutowana od lat i budziła wiele kontrowersji. W końcu Katalończycy zdecydowali się na wykonanie kroku w stronę zyskania niepodległości. Frekwencja była niska, a rząd Hiszpanii nie sprzyjał inicjatorom przedsięwzięcia. Podczas przeprowadzonego referendum aż 92% głosujących opowiedziało się za niepodległością. Referendum to skutkowało silnym kryzysem konstytucyjnym w Hiszpanii oraz aresztowaniem liderów katalońskich.

Referendum w sprawie niepodległości Sudanu Południowego

W dziejach najnowszych były i takie referenda, które doprowadziły do powstania niepodległych państw. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku Sudanu Południowego. W 2011 roku jego mieszkańcy zagłosowali niemal jednomyślnie za niepodległością. 98,83 % respondentów opowiedziało się za uniezależnieniem się od Sudanu. Skutkowało to powstaniem najmłodszego państwa na świecie – Sudanu Południowego.

Referendum w sprawie niepodległości Timoru Wschodniego

Analogiczna sytuacja jak w przypadku Sudanu Południowego miała miejsce w Timorze Wschodnim, który w wyniku przeprowadzonego referendum zyskał niepodległość i autonomię od Indonezji, bowiem aż 78,5 % respondentów zagłosowało za niepodległością. W efekcie marzenia głosujących zrealizowano w 2002 roku, kiedy Timor Wschodni uzyskał niepodległość.

Bibliografia:

• Beattie D., Liechtenstein: A Modern History, London 2004.

• 20 Years Women's Suffrage - a critical Appraisal, Liechtenstein Intitut, [dostęp:19.03.2025].

• AROUND THE WORLD; Liechtenstein Women Win Right to Vote, New York Times 1984.

• Kraft S., De Klerk’s Question for Whites: ‘Do You Support Reform?’: South Africa: President unveils wording of referendum that poses a make-or-break test for his government, www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-02-25-mn-2654-story.html [dostęp: 16.03.2025 r.]

• Ottaway M., South Africa After the Referendum, „CSIS Africa Notes”, nr 135, 1992.

• The 1992 Whites only referendum ‘For’ or ‘Against’ a negotiated constitution, www.sahistory.org.za/article/1992-whites-only-referendum-or-against-negotiated-constitution [dostęp: 16.03.2025 r.]

• Zarys instytucji referendum jako formy demokracji bezpośredniej. Referendum ogólnokrajowe w Polsce, Kancelaria Senatu 2013 [online:] www.senat.gov.pl.