Władysław Grabski i Bank Polski: gdy gospodarka wzywa bohatera

Sytuacja kraju była dramatyczna. Potworem toczącym polski organizm była polska marka – waluta tymczasowa. Jej emisją zajmowała się Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, odziedziczona po niemieckim zaborcy. Mimo zapowiedzi utworzenia Banku Polskiego i emisji polskiego złotego (naród za nim tęsknił) już w 1918 roku, tło polityczne odradzającego się państwa uniemożliwiało realizację tych postulatów.

Władysław Grabski (1874-1938).

Młode państwo polskie szybko popadło w błędne koło. Niskie dochody tuszowano dodrukowywaniem marki, której kurs spadał w zastraszającym tempie. Nadszedł rok 1923, w połowie którego faktem stała się hiperinflacja. Od czerwca do stycznia 1924 roku ceny wzrosły 286 razy, a rekord padł w październiku, gdy inflacja wyniosła 360%!

I choć Władysław Grabski próbował zaradzić tej sytuacji jeszcze będąc ministrem w rządzie Sikorskiego, a potem do czerwca 1923 w rządzie Wincentego Witosa (który został premierem z ramienia koalicji Chjeno-Piasta), niezgoda z rządowymi kolegami i niedostateczne zrozumienia dla jego programu reform zmusiły go do rezygnacji. Niestety, jego dwaj następcy z teką ministra skarbu nie poradzili sobie z sytuacją. Pierwszy, Hubert Ignacy Linde, źle przeprowadził pozostawioną przez Grabskiego ustawę o podatku majątkowym, w wyniku czego błędnie obliczono wysokość tego jakże potrzebnego zastrzyku do deficytu państwa. Z kolei Władysław Kucharski skupił się na drugim elemencie reformy Grabskiego, czyli szukał (bezskutecznie) zagranicznych pożyczek.

Władysław Grabski – zobacz też:

• Kwiecień 1920 roku: masakra kolejarzy w Poznaniu
• Zamieszki czy powstanie? 6 listopada 1923 roku w Krakowie

Jakby tego było mało, hiperinflacja spowodowała niepokoje społeczne. W listopadzie 1923 r. w Krakowie zginęły 32 osoby, gdy strajkujący i wojsko wzajemnie się ostrzelali. Rząd Witosa upadł, a prezydent Wojciechowski powołał Grabskiego na stanowisko premiera. Ten skompletował rząd fachowców w dwa dni.

Premier urodził się 7 lipca 1874 roku w Borowie nad Bzurą koło Łowicza. Jego ojciec Feliks ożenił się ze Stanisławą z domu Mittelstaedt, z którą miał czworo dzieci. Władysław studiował w Paryżu, najpierw w École des Sciences Politiques, a następnie ekonomię i historię na Sorbonie i agronomię w Halle. W 1902 roku pojął za żonę Katarzynę Lewandowską, która urodziła mu czterech synów.

Ale wrócimy do grudnia 1923 roku i misji, którą miał wykonać nowy premier. Zażądał on specjalnych uprawnień i dostał je na 6 miesięcy. 11 stycznia 1924 roku uchwalono ustawę O naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej. Program reformy skarbowej zakładał zmiany w podatkach (przy okazji dokonano unifikacji w skali całego kraju) i redukcji wydatków. Dotknęła ona głównie kolej, której cofnięto dofinansowania (wzrosły ceny biletów) i urzędników państwowych (zwolnienia sięgały 29 tysięcy).

Władysław Grabski – przeczytaj także:

• Rząd ostatniej szansy, rząd sukcesu – drugi rząd Władysława Grabskiego
• Na kłopoty… Władysław Sikorski

Jednocześnie trwała reforma walutowa. 20 stycznia powstał statut Banku Polskiego, mówiący między innymi o zakresie jego czynności i zasadach emisji, której wyłączność dostał do 31 grudnia 1944 roku. Również tego dnia Prezydent wydał rozporządzenie określające wartość złotego: zawierał on 1/3,444g czystego złota i był równy frankowi szwajcarskiemu (zwanemu też złotym). Jeden złoty kosztował 1 800 000 marek polskich.

Przedwojenna siedziba Banku Polskiego w Warszawie, zniszczona w wyniku II wojny światowej (fot. Farfalla87, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland).

Bank Polski miał być niezależny od państwa i tak się stało – posiadało ono tylko 1% akcji, reszta należała do 176 tys. akcjonariuszy. 15 kwietnia odbyło się założycielskie spotkanie, a swoją działalność rozpoczął 28 kwietnia 1924 roku. Jego pierwszym prezesem został Stanisław Karpiński, zaś siedziba znajdowała się przy ulicy Bielańskiej w Warszawie.

I choć nie był to koniec zmagań II RP z problemami gospodarczymi, data 28 kwietnia 1924 roku stała się ogromnym przełomem.

Źródła: M. Morawski, Władysław Grabski, polityk, mąż stanu, reformator, Warszawa 2004 (dostęp: nbp.pl); C. Leszczyńska, Zarys historii polskiej bankowości centralnej, Warszawa 2010 (dostęp: nbp.pl); Inflacja w Polsce i na świecie w II połowie XX w., „Polityka monetarna Banku Centralnego”, dostęp 27.04.2014; Historia bankowości centralnej w Polsce, „Narodowy Bank Polski”, dostęp 27.04.2014.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz